Улиран одож буй 2024 онд дөрвөн жилд нэг удаа тохиох 366 хоногтой жил буюу өндөр жил байлаа. Тэгвэл энэ онд дэлхийн 80 гаруй улсад, нийтдээ дөрвөн тэрбум орчим хүн оршин суудаг орон зайд улс төрийн сонгууль явагдаж, ирэх жилүүдийн дэлхийн улс төрийн өрнөлийг тодорхойлох үйл явдлууд өрнөж, геополитик, үзэл суртал, ашиг сонирхлын зөрчил дэлхий дахинд өрнөсөөр байснаас үзвэл дэлхийн улс төрд ч мөн адил “өндөр жил” тохиолоо. 

Энэ онд дэлхийн хамгийн олон хүн амтай арван улсын наймд нь сонгууль явагдлаа. Эдгээрийн дунд АНУ, ОХУ, Энэтхэг багтана. Түүгээр ч зогсохгүй хүн амын тоогоор эхний аравт багтахгүй ч дэлхийн бодлого тодорхойлоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг Их Британи, Франц, Японд ч сонгуульд явагдаж, ХБНГУ-д эвслийн Засгийн газар задарч, БНСУ-д улс төрийн хямрал нүүрлээд байна. 

Дэлхийн улс төрийн “өндөр жил”-ийн онцлох үйл явдлуудыг тоймлон хүргэе.

ТРАМП ЭРГЭН ИРЛЭЭ 

АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн засаглал 235 жилийн түүхтэй. АНУ бол дэлхийн анхны Ерөнхийлөгчийн Бүгд найрамдах засаглалт орон. Энэ 235 жилд АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн албыг 45 хүн хашжээ. Трампаас бусад 44 Ерөнхийлөгчийн ердөө нэг нь л үүрэгт ажлаа өгснөөсөө хойш дахин нэр дэвшээд, эргэн сонгогдож чадсан нь тус улсын 22, 24 дэх Ерөнхийлөгч Грүвер Кливленд байв. 

Тэгвэл 132 жилийн дараа өмнө нь АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байгаад ажлаа өгсөн хүн эргэн сонгогдсон нь Дональд Трамп боллоо. 

Үнэндээ Трамп 2020 оны сонгуульд ялагдал хүлээсэн даруйдаа улс төрийн үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэхээ зарласан. Өнгөрсөн дөрвөн жилд Бүгд найрамдах намын доторх байр сууриа улам бэхжүүлж, намын албан бус лидерийн үүргийг гүйцэтгэж байв. 

2024 онд эхлэхтэй зэрэгцэн АНУ-ын хоёр том нам Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ тодруулах сунгаагаа эхлүүлэхэд эрх баригчид буюу АН-ын сунгааг Ерөнхийлөгч Байден, сөрөг хүчин БНН-ын сунгааг Трамп өнгөлж эхлүүлсэн. Хавар гэхэд Трамп, Байден нар дахин нэг удаа сонгуульд өрсөлдөх нь тодорхой гэж дэлхийн томоохон хэвлэл болгон дүгнэж эхлэв. 

Нэгэнт хоёр том намын нэр дэвшигч албан бусаар тодорхой болсон тул зургаадугаар сарын сүүлээр хоёр нэр дэвшигчийн хоорондын анхны мэтгэлцээн зохион байгуулагдсан. Гэтэл энэ мэтгэлцээн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг эрс өөрчиллөө. Мэтгэлцээний үеэр Ерөнхийлөгч Байден үгээ зөөж, ээрч муурах тохиолдол онцгой олон гарснаас үүдэн өнгөрсөн дөрвөн жилийн турш Байденыг дагасан “нас өндөр” гэх эмзэг сэдэв нь эргэн сэдэрч, түүнийг дахин дөрвөн жил Ерөнхийлөгчөөр ажиллах боломжгүй гэж үзэх хандлага АНУ-ын улс төрийн хүрээнд ч, олон нийтийн дунд ч, дэлхий дахинд ч түгэв. 

Мэтгэлцээний дараагаас Байден нэрээ татах эсэх талаарх хүлээлт дэлхий дахинд үүсээд байх зуур буюу долоодугаар сарын 13-нд Трампын амь насанд халдах оролдлого гарсан. Үүний дараа АНУ-ын бүх том судалгааны байгууллага Трамп сонгуульд илт давуу ялалт байгуулна гэж дүгнэж эхэлсэн тул АН-ын удирдлагууд ч Байденыг нэрээ татахыг шаардаж, үр дүнд нь долоодугаар сарын 21-нд Байден нэрээ татаж, өнгөрсөн дөрвөн жил дэд Ерөнхийлөгчөөр нь ажилласан Камала Харрисыг дэмжихээ мэдэгдсэн. 

АН нэр дэвшигчээ сольсон нь сонгуулийг илүү өрсөлдөөнтэй болгосон. Наймдугаар сарын сүүл, есдүгээр сарын эхэн үе гэхэд зарим судалгаагаар Камала Харрисын рейтингийн түвшин Трампынхаас 7-8 хувиар давж эхлэв. Сонгуулийг тойрсон үйл явдлууд, мэтгэлцээн, дэд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчид зэрэг олон хүчин зүйлээс хамааран хоёр нэр дэвшигчийн рейтингийн түвшин огцом савласаар хэн нь ч ялж мэдэх нөхцөл байдал дунд 11 дүгээр сартай золголоо. Улмаар 11 дүгээр сарын 5-нд явагдсан сонгуульд Трамп бүх хөвөгч муж буюу сонгуулийн үр дүнг шийдэхэд голлох нөлөөтэй мужуудад ялалт байгуулж, АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн эргэн сонгогдлоо. 

Трамп өнгөрсөн нэг сар гаруйн турш Засгийн газрын бүрэлдэхүүнээ зарлаж, өөрийнх нь үзэл санааг тууштай дэмжигчдийг чухал албан тушаалуудад томилохоо мэдэгдсэн. Түүний тангарах өргөх ёслол зохион байгуулагдаж, бүрэн эрхийн хугацаа нь эхлэхэд сар хүрэхгүй хугацаа үлдээд байна. 

Ямар ч байсан тэрбумтан Илон Маскыг Засгийн газрын бүрэлдэхүүндээ ажиллуулахаа мэдэгдсэн, зарим яамдыг татан буулгаж, төрийг цомхон болгож, зарим асуудлыг мужийн түвшинд шилжүүлэхээ амласан. Гадаад бодлогын хувьд даян дэлхийд дэгдээд буй дайны галыг намжаах, дотоод бодлогын хувьд хууль бус цагаачлалын урсгалыг зохицуулах нь түүний гол амлалт. Украинд үзүүлдэг тусламжаа зогсоож, хэлэлцээний ширээний ард сөргөлдөгч талуудыг суулгах замаар дайныг зогсоох амлалт нь ч маргаан дагуулсаар байна. 

Трамп Цагаан ордонд эргэн ирснээс үүдэн дэлхий дахинд гарах өөрчлөлт 2025 оны гол сэдвүүдийн нэг байх төлөвтэй байна. 

ОРОС-УКРАИНЫ ДАЙН ГУРАВ ДАХЬ ЖИЛДЭЭ

2022 оны эхний улиралд эхэлсэн Орос-Украины дайн гурав дахь жилээ дамнан үргэлжилж, дайныг тойрсон үйл явдлууд тогтмол дэлхийн анхаарлын төвд байлаа. 

Энэ оны хувьд дайтагч хоёр талд Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль явагдах хуваарьтай байсан. ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн зургаан жилийн бүрэн эрхийн хугацаа энэ онд дууссан тул гуравдугаар сард ээлжит сонгууль явагдахад таамгийн дагуу Ерөнхийлөгч Путин илт давуу ялалт байгууллаа. Тэгэхдээ өмнөх сонгуулиудаас ч хол илүү хувиар буюу 88.48%-ийн саналаар ялалт байгууллаа. 

Гэхдээ энэ онд ОХУ-ын дотоод улс төрийн нөхцөл байдал бүрэн тогтвортой байсан гэж дүгнэх нь өрөөсгөл. Сүүлийн 10 гаруй жил ОХУ-ын сөрөг хүчний гол төлөөлөгч болоод байсан Алексей Навальный сонгуулиас сарын өмнө шоронд нас барсан нь олон улсын хүний эрхийн байгууллагуудын хүчтэй эсэргүүцэл гарах, ОХУ-ын олон хотод сөрөг хүчний жагсаал зохион байгуулагдахад хүргэлээ. Сонгуулиас дөрөв хоногийн дараа “Крокус Ситихолл” гэх үзвэрийн танхимд халдлага гарч, 145 хүн амиа алдсан. 

Тав дахь удаагаа сонгогдож, бүрэн эрхийн хугацаагаа зургаан жилээр сунгаж чадсан Ерөнхийлөгч Путин сонгуулийн дараа Ерөнхий сайд Мишустин, Гадаад хэргийн сайд Лавров нарын удирдах албан тушаалтнуудаа улираан томилсон ч Батлан хамгаалахын сайдаар 12 жил ажилласан Шойгуг чөлөөлж, Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар томилж, оронд нь Шадар сайд Асан Белоусовыг томилсон, Батлан хамгаалах яамны удирдах албан тушаалтнуудын дотор томоохон цэвэрлэгээ явагдсан зэрэг нь ОХУ-ын Батлан хамгаалах салбарт авлига нүүрлэсэн гэх таамаг дэгдэхэд хүргээд байна. 

Харин Украины Ерөнхийлөгч Зеленскийн таван жилийн бүрэн эрхийн хугацаа мөн энэ онд дуусах байсан ч тус улс дайны байдалтай байгаа тул сонгуулиа хойшлуулаад байна. Батлан хамгаалах салбар нь авлига, хулгайд идэгдсэн гэх дуулиан Украины батлан хамгаалах салбарыг ч тойрсонгүй. Дайнаас хойш нэр хүнд нь огцом өсөөд байсан тус улсын Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч Валерий Залужний хоёрдугаар сард ажлаасаа чөлөөлөгдөж, Украины батлан хамгаалах салбарт ч өнгөрсөн оны сүүлээр эхлэсэн цэвэрлэгээ үргэлжиллээ. 

Орос-Украины дайны эрчим өмнөх хоёр жилтэй харьцуулахад суларсан. Гэхдээ гал бүрэн зогсоогүй. Наймдугаар сард Украины тал ОХУ-ын нутаг буюу Курскт идэвхтэй давшилт явуулж эхэлсэн нь дайн дуусах, намжих болоогүйг эргэн санууллаа. 

Украинчууд Курскын давшилтын эхний долоо хоногт 1,000 хавтгай дөрвөлжин километр газрыг хяналтдаа авснаа зарлаж, ОХУ-ын тал ч 28 суурин газрыг Украинд алдснаа хүлээн зөвшөөрч байсан ч аравдугаар сар гэхэд давшилт намжиж, ОХУ зарим бүсэд эргэн хяналтаа тогтоосон.  

Гэтэл бүрэн эрх нь дуусах нь 11 сарын эхээр тодорхой болсон Байдены засаг захиргаа Зеленскийг тууштай дэмжихээ илэрхийлж, ATACMS пуужингийн цогцолборыг ашиглан ОХУ-ын нутгийн гүнд цохилт өгөх зөвшөөрлийг Украинд өгч, хариуд нь ОХУ цөмийн зэвсэггүй улсуудын эсрэг цөмийн зэвсэг ашиглаж болох тухай өөрчлөлтийг цөмийн номлолдоо оруулаад байна. 

Түүнчлэн БНАСАУ дайнд шууд цэргээ илгээж оролцож эхэлсэн гэх дүгнэлт барууны орнуудаас гарсаар буйн дээр АНУ-д болон Европын зарим оронд Украиныг дэмжих эсэх маргаан өрнөсөөр байна.

14 ХОНОГ-ГУРВАН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ

Энэ оны дөрөвдүгээр сард БНСУ-ын парламент буюу Үндэсний Ассамблейн сонгууль явагдаж, Ерөнхийлөгч Юн Сук Ёлын Ард түмний хүч нам ялагдаж хүлээж, Ардчилсан нам парламент дахь олонхийн байр сууриа хадгалсан. 

Энэ үр дүн Юн Сук Ёл Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсноос хойш хоёр жил үргэлжилсэн Ерөнхийлөгч, парламентын хоорондын үл ойлголцол үргэлжилнэ гэх таамгийг дагуулсан ч Ерөнхийлөгчөө огцруулах хэмжээнд хүргэнэ гэж таамаглах хүн цөөн байлаа. 

12 дугаар сарын 3-нд Ерөнхийлөгч Юн Сук Ёл төрд харшлагч хүчнүүдээс улс орноо хамгаалахын тулд онц байдал зарлаж буйгаа мэдэгдэн, парламентын ордныг цэрэг, цагдаагийн хүчээр бүслэн хаах гэнэтийн шийдвэр гаргасан. Угтаа энэ шийдвэрийн цаана ямар нэг гаднын хүчин, төрд тэрслэгч бус хоёр том намын маргаан, тэмцэл, төсвийн асуудлаарх маргаан оршиж байлаа. 

Гэтэл энэ үйл явдал түүний төлөвлөснөөс эсрэгээр эргэн ард иргэд ч шийдвэрийг эсэргүүцэн, намынх нь гишүүд ч түүний шийдвэрийг буруушааж эхлэв. БНСУ-ын Ардчилсан хүчин буюу парламент дахь олонх мэдээж шийдвэрийг эсэргүүцэн тэр даруй тус намаас сонгогдсон 192 гишүүний 190 нь цэрэг, цагдаагийн хамгаалалтыг сэтлэн ордондоо чуулж, Ерөнхийлөгчийн онц байдал тогтоох шийдвэр цуцалсан. 

Улс төрийн хувьд ялагдаж хүлээж буйгаа мэдэрсэн Юн Сук Ёль уучлал гуйж, хугацаа хожихыг оролдсон ч онц байдал зарласнаас 11 хоногийн дараа БНСУ-ын парламентын 300 гишүүний дийлэнх олонх буюу 204 гишүүний саналаар Ерөнхийлөгчөө огцруулах шийдвэр гаргалаа. Одоо парламентын шийдвэрийг Үндсэн хуулийн цэц дээр хянан хэлэлцэх хуулийн хугацаа үргэлжилж буй бөгөөд хэрвээ Цэц шийдвэр Үндсэн хуульд харшлаагүй гэж үзвэл Юн Сук Ёл албан ёсоор огцорно.

Сонирхолтой нь Юн Сук Ёль огцорсноор БНСУ-ын улс төрийн хямрал дууссангүй. Хуулийн дагуу Ерөнхий сайд Хан Док Сугийг Ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон ч БНСУ-ын парламент Юн Сук Ёлыг огцруулснаасаа 13 хоногийн дараа Хан Док Суг Ерөнхийлөгч, Тэргүүн хатагтай нарын үйлдсэн хэргийг хянан шалгах хороо байгуулахад саад учруулсан гэх үндэслэлээр мөн л огцруулах тогтоол батлав. 

Ингэснээр БНСУ-ын Шадар сайд Чой Сан Мок Ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгч, Ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгэгч гэх хоёр албыг давхар хаших болж БНСУ 14 хоногийн дотор гурван Ерөнхийлөгчийн нүүр үзээд байна. 

ДАЙН, ЗЭВСЭГТ МӨРГӨЛДӨӨН, ИРГЭНИЙ ДАЙНЫ БҮС-ОЙРХИ ДОРНОД

2023 оны аравдугаар сард эхэлсэн Израил-Хамасын дайн энэ оны туршид үргэлжлээд зогсохгүй улам өргөжиж, Ойрхи Дорнодод дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн улам бүр газар авахад хүргээд байна. 

Өнөөг хүртэл Израилын Газын зурваст өгсөн цохилт, Израил-Хамасын дайнаас үүдэн амиа алдсан хүний тоо 45 мянгыг даваад байна. Үр дүнд нь Израил Газын зурвасыг хяналтдаа авсан. Олзныхон, нүүлгэн шилжүүлэлт, дүрвэгсэд, цохилт, халдлага гэх үгс дэлхийн хэвлэлүүдийн түлхүүр үг болоод байна. 

2024 оны туршид Ойрхи Дорнодын бүс нутагт Исламын хөдөлгөөнүүдийн үйл ажиллагаа эрс хумигдлаа.

Израилын цохилт Газын зурвасаар хязгаарлагдахаа больж, Хезболлагийн удирдагч Хассан Насраллаг Ливаны нутагт, Хамасын удирдагч Исмаил Ханияг Ираны нутагт, түүний залгамжлагч Яхья Синварыг Газын зурваст цохилт өгөн хөнөөж, Иемений Хоути хөдөлгөөн, Ливаны Хезболла бүлэг дайнд татагдан орлоо.

Тэр ч бүү хэл Израилын Зэвсэгт хүчин Сири дэх Ираны консулын газарт цохилт өгч, Ираны Хувьсгалт Гвардын офицеруудыг хөнөөсөн нь Иран-Израилын харилцаа хурцдаж, харилцан цохилт өгөхөд хүргэсэн. 

Хамгийн ноцтой нь Ойрхи Дорнодод дайны гал намжина гэх хүлээлт улам бүр багассаар байна. Израилын дотоод улс төр үймж, шийдвэр гаргах түвшинд үл ойлцолцол гарч, дайны цагийн кабинет нь задарч, Батлан хамгаалахын сайд Галлант огцорсон ч Ерөнхий сайд Нетанъяху дайнаа үргэлжлүүлэх байр сууриндаа бат зогссоор байна. 

Оны сүүлээр Сирид өрнөсөн үйл явдал Ойрхи Дорнодын нөхцөл байдлыг улам адармаатай болголоо. 

2011 онд эхэлсэн Сирийн иргэний дайн тогтворжсон, Ерөнхийлөгч Башар Ассад нутгийн ихэнх хэсгээ хяналтдаа авсан гэх дүгнэлт шинжээчдийн дунд зонхилж байтал 11 дүгээр сарын сүүлээр Сирийн сөрөг хүчин гэнэтийн давшилт хийж, арваадхан хоногийн дотор Ассадын дэглэмийг түлхэн унагаалаа. 

Энэ үйл явдал Сирийн иргэний дайны эхлэл үү, эргэлт үү, эсвэл бүр шинэ иргэний дайны эхлэл үү гэдэг нь ч тодорхойгүй байна. 

СОНГУУЛИЙН ЖИЛ

Дэлхийн хүн амын тэн хагас буюу дөрвөн тэрбум нь оршин суудаг улс орнуудад энэ онд сонгууль зохион байгуулагдлаа. 

Дэлхийн хамгийн олон хүн амтай 10 улсын наймд нь, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн таван гишүүний дөрөвт нь, дэлхийн хамгийн том эдийн засагтай 10 орны дөрөвт нь сонгууль явагджээ. 

ОХУ-д таамаглаж байсан ёсоор Ерөнхийлөгч Путин тав дахь удаагаа сонгогдсон бол АНУ-д ширүүн өрсөлдөөний эцэст Трамп хоёр дахиа сонгогдсон. 

Харин Энэтхэгт Ерөнхий сайд Моди тооцоонд байснаас бага саналын зөрүүгээр ялсан ч улсынхаа түүхэнд гурав дахь удаагаа Ерөнхий сайдаар томилогдсон анхны хүн боллоо. Зургаан долоо хоног дамнан үргэлжилдэг Энэтхэгийн нүсэр сонгуулийн үр дүн ирэх жилүүдийн дэлхийн бодлогыг тодорхойлоход үлэмж нөлөө үзүүлэх нь гарцаагүй. Модигийн хиндү-үндсэрхэг үзэл иргэдийн дунд одоо ч хүчтэй буй нь харагдсан ч иргэд түүнд Үндсэн хууль өөрчлөх хэмжээний олонхийн байр суурийг өгсөнгүй. 

Их Британид Консерватив намын 14 жил үргэлжилсэн засаглал төгсгөл болж, зүүний улс төрийн хүчин буюу Лэйбор нам Тони Блэйрээс хойш анх удаа, 19 жилийн дараа парламентын сонгуульдаа яллаа. Ялахдаа үнэмлэхүй яллаа. Лэйбор намын суудал 202 байснаа 411 болж нэмэгдсэн Консерватив намынх 365-аас 121 болтлоо буурснаар Их Британи Кэйр Стармер гэх шинэ Ерөнхий сайдтай боллоо. 

Орос-Украины дайн, АНУ-ын сонгууль, дэлхийн улс төрийн өрнөлт үйл явдлуудаас хамаарсан талцал, хуваагдал Европын улс төрд ноёлож байсан ч Урсула фон дер Лайены эвсэл Евро-парламентын сонгуульд дахин ялж чадсан бол Францын Ерөнхийлөгч Макроны нам парламентын сонгуульд ялагдлаа. 

Урьдаас хүлээж, бэлтгэж байсан дээрх сонгуулиудаас гадна дэлхийд тэргүүлэгч эдийн засгуудын нэг Японд Ерөнхий сайд солигдож, ээлжит бус сонгууль зарлагдан, Японы эрх баригч Либерал Ардчилсан нам 2009 оноос хойш анх удаа олонхийн байр сууриа алдсан. Японд сүүлийн жилүүдэд нүүрлэж буй эдийн засгийн хямрал, эрх баригч ЛАН-ын зарим улс төрчдийн санхүүжилтийн асуудал хурцаар тавигдаж, Ерөнхий сайд Кишида ажлаа өгөхөө зарласан. 

Есдүгээр сард явагдсан ЛАН-ын даргын сунгаанд гэнэтийн ялалтыг байгуулсан шинэ Ерөнхий сайд Ишиба ээлжит бус сонгууль зарласан тул 10 дугаар сарын сүүлээр явагдсан сонгуульд түүний нам 465 суудлаас 191-ийг нь авч олонхийн байр сууриа алдсан ч олон жил ЛАН доторх сөрөг хүчний байр суурийг эзлэж ирсэн Ишиба эвслийн Засгийн газрыг толгойлж Ерөнхий сайдаар улиран томилогдлоо. 

Японд эвслийн Засгийн газар байгуулагдах зуур бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусахад бараг бүтэн жилийн хугацаа дутуу байсан ХБНГУ-ын канцлер Шольцын эвслийн Засгийн газар задарч, эвслийг бүрдүүлэгч гурван намын нэг болох Чөлөөт ардчилсан нам эвслээс гарсан нь сонгуулийг ирэх оны хоёрдугаар сар хүртэл татахад хүргээд байна. 

БНСУ-ын улс төрийн хямрал, Японы шинэ Ерөнхий сайдын радикал байр суурь, Евро бүсийн талцал зэрэг энэ онд өрнөсөн улс төрийн үйл явдлууд ирэх жилүүдэд дэлхийн бодлогыг тодорхойлох нь гарцаагүй. Хожим дэлхийн түүхийн олон үйл явдлыг тэмдэглэхэд 2024 гэдэг тоо ашиглагдах биз ээ.