Намууд нэр дэвшигчдээ тодруулан чи дэвшинэ, би дэвшинэ гэлцэж байна. Бид ийнхүү сонгуульдаж байх хойгуур хоёр их хөрш “Сибирийн хүч 2” хийн хоолойг Монгол Улсын газар нутгийг дайруулан барих уу, Орос-Хятадын хилийн заагт барих уу, Казахстанаар дайруулах уу гэдгээ ид ярилцан, мэтгэлцэж байна. 

Путин анхны айлчлалаа БНХАУ-д хийж, хийн хоолойг ярилаа

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин 2024 оны тавдугаар сарын 16-17-ний өдрүүдэд БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийсэн билээ. Энэ нь түүний ерөнхийлөгчийн тав дахь бүрэн эрхийн хугацаагаа эхэлснээс хойших гадаадад хийсэн анхны айлчлал юм. 

Хятад, Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ойг тохиолдуулан хоёр орон шинэ эриний иж бүрэн стратегийн хамтын ажиллагааны тухай хамтарсан мэдэгдэл нийтэлжээ. Хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх асар олон санаачилгад “Түмэн голын төсөл”, “Арктикийн худалдааны хэлэлцээр” зэрэг хоёр орны эдийн засгийг нягтаршуулах олон чухал төсөл дурдагдсан дотор “Сибирийн хүч 2” төсөл ч мөн дурдагджээ.

Хэдийгээр ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч Александр Новак энэ төсөлд талууд харилцан ойрын хугацаанд гарын үсэг зурна гэж найдаж байна хэмээн илэрхийлсэн боловч Хятадын талаас тус төсөлд гарын үсэг зурахад олон судалгаа шаардлагатай, хэр их хэмжээний төсөв гарахыг тооцоолохоос эхлээд шийдэх ёстой олон асуудал байгаа хэмээн мэдэгджээ.

ОХУ-ын талаас энэ онд багтан төслийг эхлүүлнэ гэв

Орос-Украйны дайны талбарт өдөр бүр маш их хэмжээний хөрөнгө мөнгө зарлагадаж байгаа Оросын хувьд хамгийн хурдан замаар, найдвартай эдийн засгийн эх үүсвэр олж авах шаардлага үүссэн. Энэ нь “Сибирийн хүч 2” санаачилгыг яаравчлуулах үндэс болсон хэмээн шинжээчид үзэж байна. Оросын талаас хийн хоолойг 2600 км үргэлжилнэ хэмээн тооцоолжээ. Ингэхдээ хийн хоолойг Монгол Улсын газар нутгаар дайруулан барих нь хамгийн хямд өртөгтэй гэж үзсэн байна. Мөн төслийг 2024 онд эхлүүлж, 2029 он гэхэд бүрэн ашиглалтад орж дуусах саналыг Хятадын талд тавиад байгаа юм.

Энэ төсөл хэрхэхийг БНХАУ шийдэх бололтой

2021 оноос эрчимтэй яригдсан тус хийн хоолойг Монголын нутгаар дайруулан барих эсэх талаар хоёр хөрш төдийлөн ам нийлэхгүй байсаар өдийг хүрсэн. Орос-Украйны дайны улмаас Орост тавьсан Европын хориг арга хэмжээний улмаас ОХУ-ын байгалийн хийн экспорт их хэмжээгээр зогсож, эдийн засгийн асар их алдагдал хүлээсэн юм. Мөн 2022 онд Оросоос Европ руу чиглэсэн хийн хоолой учир битүүлгээр дэлбэрснээр ОХУ-ын эдийн засгийг бүрдүүлэгч амин судас үгүй болж, ОХУ тэр их хэмжээний байгалийн хийн нөөцийг Хятад руу нийлүүлэхээр яаравчлах болсон. Оросын талаас хамгийн хямд өртгөөр, хамгийн хурдан аргаар Монголын нутаг дэвсгэрээр дайруулан тус хийн хоолойг барих хүсэлтэй байгаа ч Хятадын талаас энэ саналыг няцааж, бүтээн байгуулалтын ажлыг хойшлуулаад байна. 

Агаарын бохирдлоос ангижрах зорилтынхоо хүрээнд байгалийн хий худалдаж авах хэрэгцээ шаардлага Хятадын талд байгаа. Гэвч уг асуудлыг тэд маш нухацтай авч үзэж байна. Тухайлбал Хятад Улс, АНУ-тай ойр дотно байхыг хичээж буй Монгол улсад итгэх итгэлгүй, аюулгүй байдлын хувьд баталгаагүй гэж үзэж байгаагаа Оросын талд удаа дараа мэдэгдсэн аж.

Хамгийн тод жишээ нь Монгол-АНУ-ын хооронд 2019 онд байгуулагдсан Монгол-АНУ-ын стратегийн түншлэлийн гэрээ нь БНХАУ Монголоос болгоомжлох хамгийн том шалтгаан болж байна. 

Хятад шинэ санал дэвшүүлэв

Хятадын талаас хийн хоолойг Монголын газар нутгаар дамжуулалгүй, БНХАУ-ОХУ-ын хилийн зааг болох Улаан-үд-Чита-Хөлөнбуйр гэсэн маршрутаар эсвэл Казакстан улсаар дамжуулан Хятадын баруун хойд хэсгээр оруулж ирэх боломжтой гэж саналаа илэрхийлсэн байна.

Ерөнхийдөө Хятадын талаас дэвшүүлж буй энэ зам нь төмөр замаар холбогдсоны дээр өртгийн хувьд нэг их ялгаа байхгүй гэж тэд үзэж байгаа юм байна. Одоо Орос улс байгалийн хийг Хятадад мянган шоо метрийг нь 271.6 ам.доллараар, Европ, Туркт 481.7 ам.доллараар борлуулж байна. Энэ дүр зургаас харвал Европ руу нийлүүлдэг байсан асар их байгалийн хийн нөөцийн үлдэгдлийг Хятад руу хурдан шуурхай нийлүүлж, алдагдал багатай ажиллахыг Орос эрмэлзэж байгаа. Энэ хэрэгцээ шаардлагыг Хятад ухаалгаар ашиглан, байгалийн хийн үнийг бууруулах, хийн хоолой барих бүх зардлыг Оросоор гаргуулах сонирхолтой байгаа судлаачдын таамгийг бататган өгч байна. Түүнчлэн Хятад одоогоор Туркеминистанаас байгалийн хийг хямд өртгөөр худалдан авч байгаа нь Орост өрсөлдөөн үүсгэж байгаа ба энэ нь Хятадын хувьд  давуу тал болж Орост өөрсдийн тавьж буй саналыг ятгаж чадах нөхцлийг бүрдүүлж байна.

“Сибирийн хүч 2” төсөлд бид хэрхэн хандах хэрэгтэй вэ?

Монголын талаас “Сибирийн хүч 2” санаачилгыг дэмжихээ илэрхийлсэн үйл явдлууд болж өнгөрсөн билээ. 

1. “Монголын талаас удаа дараа тавьж буй Орос, Хятадыг холбох байгалийн хийн хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрүүлэх саналыг Орос, Хятадын талууд хүлээн авч, нааштай хандана гэж найдаж байна” хэмээн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Хятадын Чиндао хотод 2018 оны 6 сарын 9-ний өдөр болсон гурван улсын төрийн тэргүүн нарын дөрөв дэх уулзалтын үеэр илэрхийлж байсан. 
2. Энэ төслийг баталсан хамтарсан протоколд 2022 оны нэгдүгээр сард “Газпром” компанийн ТУЗ-ийн дэд дарга Алексей Миллер, Монгол Улсын шадар сайд Сайнбуянгийн Амарсайхан нар гарын үсэг зурсан байна.
3. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ 2022 оны есдүгээр сард ОХУ-д айлчилж, Дорнын эдийн засгийн чуулганд оролцох үеэрээ ТЭЗҮ бэлэн болсон талаар мэдэгдсэн. 

Мөн ОХУ-ын Шадар сайд Виктория Абрамченко 2023 онд Монгол Улсад айлчлах үеэрээ “Сибирийн хүч-2” төслийн бүтээн байгуулалтыг идэвхжүүлэх санал тавьж, 2024 оны нэгдүгээр улиралд барилгын ажлыг эхлэх хүлээлттэй байгаа талаар байр сууриа илэрхийлсэн юм.

Тус хийн хоолойг бид нутаг дэвсгэрийн байрлалынхаа давуу талыг ашиглан эдийн засгийн үр өгөөж хүртэх боломжтой маш том мега төсөл гэж судлаачид үзсээр ирсэн. Учир нь хийн хоолойг дагасан дэд бүтэц сайжрах, Монгол Улс өөрийн нутгаар дамжих тээврээс татвар авч төсвийн шинэ эх үүсвэртэй болох, байгалийн хийн хэрэглээнд шилжиж нийслэл болон аймгийн төвүүд агаарын бохирдлын асуудлаа шийдэх, ажлын байр нэмэгдэх, бүс нутгийн интеграцид нэгдэх гэх мэт олон давуу тал манай улсад бий болох боломжтойг судлаачид дурдсан байдаг.

Дээрхээс харвал ОХУ болон Монголын талаас гэрээнд гарын үсэг үзэглэхэд бэлэн болсон ч Хятадын тал цааргалж байна. 

Үүнд хэд хэдэн шалтгаан буйг Монгол, Хятадын судлаачдын өнцгөөс тайлбарласныг тоймлон үзвэл, 

1. Аливаа хийн хоолойг барихдаа нийлүүлэгч болон худалдан авагч тал дундаа улстай байх буюу “дамжуулагч” улстай байх сонирхолгүй байдаг. Учир нь энэ нь эдийн засгийн хувьд ч, аюулгүй байдлын хувьд ч баталгаатай биш.
2. Хятадын талд “Монгол улс ЗХА-ийн бүс нутаг дахь ардчилсан улсуудын нэг бөгөөд оюун санааны хувьд АНУ-тай ойр. 2019 онд АНУ-тай стратегийн түншлэл байгуулсан ба Хятадын зүгээс Монгол Улс нь АНУ-ын Энэтхэг номхон далайн стратегид нэгдэж, барууны “гар хөл” болох сонирхолтой орныг ОХУ болон Хятадын хамтралд оруулахгүй, энэ нь аюулгүй байдлын хувьд баталгаагүй” гэсэн байр суурьтай судлаачид олон байгаа аж
3. Монгол Улсын хөгжил нь БНХАУ болон ОХУ-ын сонирхол биш. Учир нь Хятадад Өвөр Монголчууд, ОХУ-д Буриадууд амьдардаг. БНХАУ-ын зүгээс ОХУ-Хойд Солонгос-БНХАУ чиглэлтэй “Түмэн голын сав газрыг хөгжүүлэх стратеги”-ийг дэмждэг ч эдийн засгийн өндөр үр өгөөж бүхий хийн хоолойг Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжуулах төслийг удаашруулж байгааг үүнтэй холбон тайлбарлах боломжтой юм.

Түүнчлэн ОУХ-ны системийн хувьд авч үзвэл хэд хэдэн дүгнэлт гарч болохоор байна.

1. Бидний хоёр хөрш гүрэн болох ОХУ болон БНХАУ-ын харилцаа улам ойртон нягтарч, АНУ тэргүүтэй барууны орнуудын эсрэг хүчирхэг сөрөг хүчнийг байгуулж, БНХАУ, ОХУ-ыг эдийн засаг, цэрэг зэвсгээр дэмжиж байна.
2. АНУ-ын хувьд хөгжлийн хувьд сайнгүй байгаа ч газарзүйн хувьд Хятад, Оростой хамгийн ойр байршилтай Монгол улсыг Энэтхэг номхон далайн стратегийн нэг хэсэг болгосон нь өөрийн нөлөөг Азийн улс орнуудад тогтоож буй дүр зураг ажиглагдаж байна
3. Нэг талд АНУ, нөгөө талд Орос, Хятад тэргүүтэй улс орнууд хуваагдаж дэлхийд хүйтэн дайны үеийн шинэ нөхцөл байдлыг үүсгээд байна. Тиймээс жижиг улс болох Монгол Улс энэ нөхцөл байдлыг хэрхэн даван туулах, их гүрнүүдийн хөлд нэрвэгдэлгүй, өөрсдийгөө хэрхэн хамгаалах чухал сорилтын өмнө зогсоод байна

“Сибирийн хүч 2” хийн хоолойн төслийг дагасан хэлэлцүүлэг БНХАУ болон ОХУ-ын судлаач дунд ид өрнөж буй энэ цаг үед төрийн удирдлагууд энэ асуудалд анхаарч байна уу, эсвэл сонгууль хөөж явсаар байна уу..?

Эх сурвалж

1. Pao, J. (2024, January 19). Power of Siberia 2 stuck on gas price, branch issues. Asia Times. https://asiatimes.com/2024/01/power-of-siberia-2-stuck-on-gas-price-branch-issues/#:~:text=China%20and%20Russia%20then%20started
2. Will Russia and China Agree to the Power of Siberia 2? (n.d.). Thediplomat.com. https://thediplomat.com/2023/09/will-russia-and-china-agree-to-the-power-of-siberia-2/
3. ОРОС, ХЯТАДЫГ ХОЛБОСОН БАЙГАЛИЙН ХИЙН ХООЛОЙ БА МОНГОЛ УЛС. (n.d.). Https://Gia.gov.mn. Retrieved May 22, 2024, from  https://gia.gov.mn/47/item/726 Аюулгүй байдал судлалын хүрээлэн
4. SCMP: Хятад Сибирийн хүч-2 хоолойг хамтарч барихыг хүсэхгүй байна. (2023, 5. November 29). Www.shuud.mn. https://www.shuud.mn/a/554410
5. Хятад-Оросын хамтарсан мэдэгдлийн чухал цэгүүд нь зөвхөн Түмэн голын гарц биш юм中俄联合声明重量级要点，不只有图们江出海口. (n.d.). M.thepaper.cn. Retrieved May 22, 2024, from https://m.thepaper.cn/newsDetail_forward_27423838
6. Pao, J. (2024, May 9). Power of Siberia 2 to close deal – or re-route? Asia Times. 
7.  Pao, J. (2024, May 9). Power of Siberia 2 to close deal – or re-route? Asia Times. https://asiatimes.com/2024/05/power-of-siberia-2-to-close-deal-or-re-route/